ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰ
ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਹੋਈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ;
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪਹਲੂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਧਰੋਹਰ ਨੇ ਸਦੀ ਦਰ ਸਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਿਆਰ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ।
ਪੁਰਾਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ
ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਹੋਈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਰੱਸਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਜਗਤ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੂਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਸਨਾਤਨ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਾਂਝ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲ ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ, ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸੈਨ ਨੇ ਲੋਕ ਭਲਾਈ, ਸਚਾਈ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਚੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜੋ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਆ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਂ
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੌਰਿਆ, ਬਲਿਦਾਨ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਪਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ।
ਮਧਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤ
ਮਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਲੋਕ ਗੀਤ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਲਾਮ ਰਿਹਾ। ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ, ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ, ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ, ਨੇ ਪਿਆਰ, ਸਹਿਸਨ, ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਰਚਨਾ "ਹੀਰ" ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਰਤਨ ਹੈ, ਜੋ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਚਾਈਆਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ
ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ। 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੇਖਕ ਹਨ:
ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ: ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਪਸ਼ੋਰਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੇਖਿਕਾ ਅਤੇ ਕਵਿਤਰੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ 'ਪਿੰਜਰ' ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੁੜਕਥਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਦੁਖ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੀਟਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਜੋਕਾ ਯੁੱਗ
ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਵੀਆਂ ਚੁਨੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ, ਗਲੋਬਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਐਲਕਟ੍ਰੋਨਿਕ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਫ਼ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਭੰਡਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਚਾਈ, ਪਿਆਰ, ਅਤੇ ਇੱਕਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਮਿਰਾਸ ਅਗਲੇ ਪੀੜੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ।