ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਾਭਅੰਸ਼ ਬਨਾਮ ਬਰਬਾਦੀ ?

ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਦਿਮਾਗ ਨਵੀਨਤਾ (Innovation) ਦੀ ਬਜਾਏ ਯਾਦ ਰੱਖਣ (Rote Learning) 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਾਭਅੰਸ਼ ਬਨਾਮ ਬਰਬਾਦੀ:

ਡੈਮੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਲਾਭਅੰਸ਼: ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ 65% ਆਬਾਦੀ 35 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ (80 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ)। ਦੇਸ਼ 2005-2055 ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੀ ਵਿੰਡੋ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਸਾਲਾਨਾ ਬਰਬਾਦੀ (NEET/JEE):

ਲਗਭਗ 22 ਲੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ NEET ਅਤੇ 14 ਲੱਖ JEE ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅਸਫਲ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ (33 ਲੱਖ) ਦੁਆਰਾ ਲਗਭਗ 305 ਕਰੋੜ ਮਨੁੱਖੀ-ਦਿਨ ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਆਰੀ 'ਤੇ ਬਰਬਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ 2.5 ਸਾਲ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ)।

ਇਸਦੀ ਆਰਥਿਕ ਕੀਮਤ 2.07 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ 115-390 ਨਵੇਂ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਜਾਂ 235-470 ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

2. ਕੋਚਿੰਗ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ:

ਕੋਚਿੰਗ ਉਦਯੋਗ: ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੋਚਿੰਗ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੁਣ 70,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ 2028 ਤੱਕ ਦੁੱਗਣਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕੋਚਿੰਗ: NSS 2025 ਸਰਵੇਖਣ ਅਨੁਸਾਰ, 27% ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕੋਚਿੰਗ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ 16,116 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ: ਹਰ ਸਾਲ 22 ਮਿਲੀਅਨ (2.2 ਕਰੋੜ) ਉਮੀਦਵਾਰ ਸਿਰਫ਼ 1 ਲੱਖ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਲਾਨਾ 824 ਕਰੋੜ ਮਨੁੱਖੀ-ਦਿਨ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 5.59 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ ਸੰਜੀਵ ਸਾਨਿਆਲ ਇਸਨੂੰ "ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਲਤ ਵੰਡ" ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

3. ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਉਲੰਘਣ:

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ: NCRB 2023 ਅਨੁਸਾਰ, 2013-2023 ਦੌਰਾਨ 1,17,849 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ। 2023 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਰਿਕਾਰਡ 13,892 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ।

ਸਦਮਾ: 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੇਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦਾ ਸਦਮਾ, ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦਖਲ: ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਕੋਚਿੰਗ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬੈਚ ਅਲੱਗ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ (ਜਸਟਿਸ ਐਸ. ਰਵਿੰਦਰ ਭੱਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ) ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ।

UNCRC ਉਲੰਘਣਾ: ਭਾਰਤ, ਹਸਤਾਖਰਕਰਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੱਕ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ, ਵਿਹਲ ਅਤੇ ਖੇਡਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ (ਧਾਰਾ 29 ਅਤੇ 31) ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

4. ਕਰੀਅਰ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪਾੜਾ:

ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਘਾਟ: ਯੂਨੀਸੇਫ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿਰਫ਼ 10.4% ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਕਰੀਅਰ ਕਾਉਂਸਲਿੰਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਹੈ, ਅਤੇ 78% ਕੋਲ ਕੋਈ ਬੈਕਅੱਪ ਕਰੀਅਰ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 6% ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਾਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।

5. ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸੁਝਾਅ ਅਤੇ ਮਾਡਲ:

ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਸੁਧਾਰ: ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਚਿੰਗ-ਰੋਧਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਤਾ ਟੈਸਟਾਂ ਵਜੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਜੋਂ।

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ (NEP) 2020: NEP ਇੱਕ ਉੱਚ-ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੀ ਸਾਂਝੀ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਕਰਦੀ ਹੈ।

SSB ਮਾਡਲ: ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਲਈ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਬੋਰਡ (SSB) ਬੁੱਧੀ, ਸ਼ਖਸੀਅਤ, ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦੀ।

ਓਲੰਪੀਆਡ ਮਾਡਲ: ਜੇਕਰ ਸਿਰਫ਼ ਓਲੰਪੀਆਡ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ JEE/NEET ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗੀ। ਓਪਨਏਆਈ ਦੇ ਅੱਧੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨੇ ਓਲੰਪੀਆਡ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਅਕੈਡਮੀਆਂ: NEP ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜਰਮਨ ਮਾਡਲ 'ਤੇ ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਅਕੈਡਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਜਿੱਥੇ 'ਮਾਸਟਰ ਕਾਰੀਗਰ' ਦੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।