ਮਿਲੇ 3000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਕੇ, ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨਾਲ ਸਬੰਧ

ਉਦੈਪੁਰ : ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਉਦੈਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਕਰੀਬ 3000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿੱਕੇ 600-1000 ਬੀ.ਸੀ. ਦੇ ਪੰਚ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਅਹਰ, ਕਾਲੀਬੰਗਾ ਅਤੇ ਵਿਰਾਟਨਗਰ ਵਰਗੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਹ ਸਿੱਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਗਭਗ 1900 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਸੀ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਅੰਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਜ਼ਫਰ ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਨੇ 5 ਦਸੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ।

ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਕਾਲੀਬੰਗਾ (ਹਨੂਮਾਨਗੜ੍ਹ), ਵਿਰਾਟਨਗਰ (ਜੈਪੁਰ) ਅਤੇ ਜਾਨਕੀਪੁਰਾ (ਟੋਂਕ) ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮਿਲੇ ਸਿੱਕੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ 2000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ, ਸ਼ਡਚਕਰ ਅਤੇ ਪਰਵਤ/ਮੇਰੂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ।

ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਬਣੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ 3.3 ਗ੍ਰਾਮ ਸੀ। ਸਾਲ 1935 ਵਿਚ ਵੀ ਟੋਂਕ ਵਿਚ 3,300 ਸਿੱਕੇ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਸਾਲ 1998 ਵਿੱਚ ਸੀਕਰ ਵਿੱਚ 2400 ਸਿੱਕੇ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿੱਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਫਾ-ਹੀਅਨ (399-414 ਈ.), ਸੁਨਯਾਨ (518 ਈ.) ਅਤੇ ਹਿਊਏਨ-ਸਾਂਗ (629 ਈ.) ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਦਰਜ ਕੀਤਾ। ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਕਾਗਜ਼ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿੱਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ।

ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 2.25 ਲੱਖ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ

ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਸਿੱਕਿਆਂ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਏ.ਕੇ.ਜਗਧਾਰੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਕਾਗਜ਼ੀ ਸਬੂਤਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਇਹ ਸਿੱਕੇ ਕਿਥੋਂ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਰਵੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਥਾਨ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਖੁਦਾਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ 2.21 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 7180 ਪੰਚ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਟ੍ਰੇਜ਼ਰ ਟਰੋਵ ਰੂਲਜ਼ 1961 ਦੇ ਉਪਬੰਧਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।